Ένα Ζακυνθινό παράδοξο

Το δράμα του Ξενόπουλου Ραχήλ διαδραματίζεται το 1891, έτος κατά το οποίο έλαβαν χώρα τα «Εβραϊκά» στη Ζάκυνθο, ο διωγμός δηλαδή των Εβραίων μετά από μια «συκοφαντία αίματος». (Οι «συκοφαντίες αίματος» γίνονταν στα Επτάνησα με μεγάλη συχνότητα κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 19“ αιώνα, ιδίως με αφορμή την εξαφάνιση κάποιου νέου ανθρώπου ή την ανεύρεση του πτώματός του, και βασίζονταν στην προκατάληψη ότι οι Εβραίοι χρησιμοποιούν αίμα Χριστιανού για να φτιάξουν άζυμα.
Πενήντα τρία χρόνια μετά, τη ζοφερή αυτή εικόνα του αντισημιτισμού, της μισαλλοδοξίας, του θρησκευτικού φανατισμού, των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων έρχεται να τη σβήσει ένα συγκλονιστικό γεγονός, άγνωστο ακόμα στους πολλούς. Το 1944, οι γερμανοί κατακτητές της Ζακύνθου ζήτησαν, με την απειλή όπλων, από τον δήμαρχο Λουκά Καρέρ να παραδώσει μια λίστα με τα ονόματα όλων των Εβραίων που ζούσαν στο νησί. Ο επίσκοπος Χρυσόστομος ήταν εκείνος που έδωσε ιδιοχείρως μια λίστα στους Γερμανούς, που περιείχε μόνο δύο ονόματα, το δικό του και του δημάρχου, λέγοντας: «Αυτοί είναι οι Εβραίοι σας. Αν θέλετε να εκτοπίσετε τους Εβραίους της Ζακύνθου, πρέπει να πάρετε και μένα για να μοιραστώ τη μοίρα τους». Στο μεταξύ, όλοι οι Εβραίοι του νησιού είχαν καταφύγει στα ορεινά χωριά. Αν και όλο το νησί ήξερε τι συνέβαινε, και παρά τον φόβο των αντιποίνων, κανένας δεν τους κατέδωσε. Και οι 275 Εβραίοι της Ζακύνθου σώθηκαν και επιβίωσαν του Ολοκαυτώματος – πιθανόν χάρη σε προσωπική επικοινωνία του επίσκοπου Χρυσόστομου με τον ίδιο τον Χίτλερ. Όλοι τους σχεδόν έφυγαν μετά τον πόλεμο από το νησί και εγκαταστάθηκαν στο Ισραήλ.
Το 1953 ένας καταστροφικός σεισμός ρήμαξε τη Ζάκυνθο. Το πρώτο πλοίο που αφίχθηκε κομίζοντας βοήθεια στο νησί ήταν από το Ισραήλ. Μαζί του έφερνε το εξής μήνυμα: «Εμείς οι Εβραίοι της Ζακύνθου δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τον δήμαρχο και τον αγαπημένο μας επίσκοπο, και όσα έκαναν για μας».
Ενοχή και άρση της ενοχής; Παραδοχή των αρχέγονων πλανών και λύτρωση; Συνασπισμός και παραμερισμός των διαφορών και της εχθρότητας έναντι ενός ισχυρότερου και αγριότερου εχθρού; Ειλικρινής και έμπρακτη συγγνώμη από τον «αποδιοπομπαίο τράγο»; Όποια κι αν είναι τα σκοτάδια και σι άβυσσοι του συλλογικού ασυνείδητου, τέτοιες αναλαμπές είναι οι μόνες που δίνουν ελπίδα σε μια ανθρωπότητα που εξακολουθεί πεισματικά να δείχνει ότι δεν μπορεί να βρει το δρόμο της ισότητας και της αδελφοσύνης.