Το έργο πραγματεύεται τους διαβρωτικούς και καταχθόνιους μηχανισμούς ενός επίτηδες ακαθόριστου ιδρύματος εγκλεισμού, είναι Το θερμοκήπιο (The Hothouse, 1958) του Harold Pinter, ένα έργο πραγματικά προφητικό μετά τις πρόσφατες αποκαλύψεις παράνομων πειραμάτων και απάνθρωπων Βασανισμών εγκλείστων ατόμων ανά την υφήλιο. Από τη δεκαετία του ’80 και μετά πυκνώνει η παραγωγή τέτοιων έργων με ποικίλες πολιτικοκοινωνικές και πολιτισμικές διακλαδώσεις, που κυμαίνονται από νευρολογικές κλινικές και ψυχιατρεία σε σωφρονιστικές αποικίες και φυλακές. Δειγματοληπτικά να αναφέρουμε από τα γνωστότερα διεθνώς θεατρικά κείμενα το έργο της Timberlake Wertenbaker, Our Country’s Good (1988), της Sarah Kane, Cleansed (1998], της Bryony Lavery, Frozen (1998), του Joe Penhall, Blue/Orange (2000). Στην ίδια κατηγορία ανήκει και το Iron (2002) της Rona Munro.
Οι ιδιαιτερότητες του έργου της Munro εντοπίζονται στο ότι η φυλακή, και μάλιοτα ισοβιτών, αντιμετωπίζεται από μέσα ως τόπος διάδρασης και προσωπικής επικοινωνίας των προσώπων (εγκλείστων, φυλάκων και επισκεπτών) παρά ως χώρος απομόνωσης και εγκλεισμού. Μολονότι υπάρχει έντονο το πολιτικό σκέλος του προβληματισμού της συγγραφέα αναφορικά με την ανεπάρκεια-και την αδικία του ποινικού συστήματος (π. χ. η αμφισημία του ρόλου της φυλακής ως ποινικού ή σωφρονιστικού μηχανισμού, η έμφυλη διαφοροποίηση των ποινών κλπ), αυτό δρα κυρίως ως το γενικό ιδεολογικό πλαίσιο του έργου, ενώ ο κύριος πυρήνας του είναι ο ανθρώπινος παράγων, και ειδικότερα η διάβρωση ατομικών προσωπικοτήτων μέσω της τριβής τους με το σύστημα αλλά και μεταξύ τους. Υπάρχει ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων με αφετηρία κάθε ένα από τα τέσσερα πρόσωπα της ιστορίας (την ισοβίτισσα Φέη, την κόρη της Τζόσυ, τη γυναίκα φύλακα Ιήλα καί τον άνδρα φύλακα Τζωρτζ), που εκτείνεται ακτινωτά στα άλλα τρία πρόσωπα.
Η συγγραφέας παρακολουθεί με το Βλέμμα της
τη συμπεριφορά και των τεσσάρων προσώπων και διεισδύει στον ψυχισμό τους, αναζητώντας αίτια σύγκρουσης ή ταύτισης συμπεριφοράς. Πέρα από την προφανή ιεραρχία και εξουσία που επιβάλλει το σύστημα, η Munro ενδιαφέρεται για την άσκηση εξουσίας στο προσωπικό επίπεδο και την ψυχολογική διαχείριση προσωπικοτήτων από άτομο σε άτομο, σε ένα χώρο αναπόδεικτο και σκοτεινό. Η Φέη διατείνεται ότι μια τέτοια σκοτεινή επιρροή του κατά τα άλλα, και για όλους, «αξιαγάπητου» άνδρα της την οδήγησε, σε μια στιγμή ανεξέλεγκτου παρορμητικού, να τον σκοτώσει. Μια ανάλογη καταχθόνια επίδραση φαίνεται να έχει ασκήσει η Φέπ στη γυναίκα φύλακα, η οποία, με τη σειρά της, προειδοποιεί τη Τζόσυ για τον κίνδυνο της δικής της διάβρωσης από τη μητέρα της. Ανάλογη προειδοποίηση απευθύνει στη Τζέσυ και ο άνδρας φύλακας, ο Τζωρτζ, ο οποί¬ος ως πιο ώριμος ηλικιακά – ίσως και διανοητικά
– έχει βρει τρόπους άμυνας της προσωπικότητάς του ενάντια στη διάβρωση που πηγάζει και από το σύστημα της φυλακής και από τις διαπροσωπικές του σχέσεις μέσα σ’ αυτό και με τους / τις κρατούμενους / ες και με το άλλο προσωπικό των φυλακών.
0 μεσήλικας φύλακας, είναι ο πιο αποστασιοποιημένος χαρακτήρας του έργου. Με οπλισμό τις γνώσεις του από το ανοιχτό πανεπιστήμιο σε θέματα ηθικής και θεολογίας, επέχει τη θέση ενός φουκωδικού στοχαστή, ανθρώπινου αλλά και πραγματιστή,
που έχει αντιληφθεί τις χάσκουσες ρωγμές και του συστήματος αλλά και της ανθρώπινης φύσης και δίνει στη Τζόσυ- πατρικές συμβουλές για τη βιωσιμότητα του ατόμου
Τα ερωτήματα που θέτει εντάσσονται τόσο στη σοσιαλιστική παράδοση του αγγλικού θεάτρου όσο και στην ανάλυση του φύλου, την οποία προώθησε σε μεγάλο Βαθμό η θεωρία του φεμινισμού. Το έργο όμως διακατέχεται από μεγάλη ωριμότητα σκέψης, έτσι ώστε να αποφεύγει την «πολιτική Βεβαιότητα» και τις «δογματικές δηλώσεις», όπως επισημαίνει η ίδια η συγγραφέας σε συνέντευξή της.2 θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρίσει μετα φεμινιστικό, εφόσον το έργο εστιάζεται στη συμπεριφορά και τον ψυχισμό και των δύο φύλων και μεταμπρεχτικό, εφόσον ακολουθεί μια μικτή προσέγγιση, η οποία συνδυάζει την αποστασιοποίηση με τη συγκινησιακή φόρτιση. Όπως σωστά σχολιάζεται στην ίδια συνέντευξη, «το Ατσάλι ανθίσταται αποτελεσματικά τόσο στη σκληρή κριτική όσο και οτο συναισθηματισμό.»3 Η ευαισθησία για το προσωπικό βίωμα, ο τρόπος που αφουγκράζεται η συγγραφέας τον προσωπικό πόνο και τραύμα, εξισορροπείται σωστά από μια αποστασιοποιημένη ματιά για μια γενική μαρξιστική κριτική. Ιδιαίτερα εντυπωσιάζει η επάρκεια γνώσης της ψυχαναλυτικής μεθόδου, η οποία οδηγεί την Munro σε μια φιλτραρισμένη αλλά πειστική αναπαράσταση των διαφόρων συμπτωμάτων του τραυματισμένου ψυχικά ατόμου και των φάσεων ανάκλησης μνήμης και θεραπείας του τραύματος (περίπτωση της Τζάσυ], καθώς επίσης και των αντίστροφων φαινομένων εμμονής στην άρνηση και τη σιωπή (περίπτωση της Φέη) και στην προβολή ανομολόγητων προσωπικών καταστάσεων σε άλλο άτομο (περίπτωση της Σήλα). Η Munro διαχειρίζεται όλες αυτές τις λεπτές ψυχικές διακυμάνσεις των ηρώων της με ιδιαίτερη επιδεξιότητα, που προσδίδει ένταση και θεατρικότητα στη σκηνή
Έλσα Σακελλαρίδου Καθηγήτρια θεατρολογίας Α.Π.Θ.
